Oficjalny przewodnik po Zamościu

Zamość
Language
Proszę czekać...
Informacje

Historia

Opis tego co działo się w Zamościu.

Powstanie Zamościa

Sławek Nadra

Powstanie Zamościa

Zamość leży w południowo-wschodniej Polsce. Miasto wybudował pod koniec XVI wieku Jan Zamoyski. Zapewne nie sądził, że cztery wieki później będzie ono wymieniane we wszystkich podręcznikach historii architektury i stawiane wśród najwspanialszych  zespołów urbanistycznych Europy i świata.

Kim był człowiek, któremu zawdzięczamy istnienie Zamościa? Jan Zamoyski urodził się w 1542 roku w Skokówce, niedaleko obecnego Zamościa. Uczył się w pobliskim Krasnymstawie, a potem w Strasburgu, Paryżu i Padwie. Podczas studiów padewskich dał się poznać jako wybitnie utalentowany młody naukowiec i organizator. Po powrocie do kraju został sekretarzem królewskim, w wieku 36 lat kanclerzem, a cztery lata później hetmanem wielkim koronnym. Dzierżąc te dwa tytuły był pierwszą postacią po królu. Równie szybko rósł portfel hetmana. W spadku po ojcu dostał 4 i pół wsi, natomiast pod koniec życia jego majątek składał się z 816 wsi, 23 miast i ponad 17 000 km2 gruntów. Nie bez znaczenia były tu cztery ożenki hetmana z przedstawicielkami znakomitych rodów: Anną Ossolińską, Krystyną Radziwiłłówną, Gryzeldą Batorówną i Barbarą Tarnowską. Kariera polityczna i gospodarcza Jana Zamoyskiego należy do najbardziej błyskotliwych w historii Polski. Ale trzeba pamiętać, że hetman i kanclerz był zarazem hojnym mecenasem i jednym z najznakomitszych umysłów Rzeczpospolitej, utrzymującym kontakty z elitą intelektualną ówczesnej Europy. 

Mając 38 lat postanowił wybudować miasto. Wybrał na nie taras wcinający się w rozlewiska rzek: Wieprzca i Kalinowicy, miejsce dogodne do obrony, położone blisko siedziby rodowej Zamoyskich – Skokówki i przy skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych, co miało duże znaczenie dla jego przyszłego rozwoju.

Duże, jak na owe czasy, 3 tysięczne miasto, zaprojektowano i wybudowano na „surowym korzeniu”, czyli w szczerym polu.

Decyzję o budowie miasta Jan Zamoyski ogłosił 10 kwietnia 1580 roku, wydając w Jarosławcu akt lokacyjny. Niedługo potem, 12 czerwca tego roku, król Stefan Batory akt ten zatwierdził. Oba dokumenty dawały przyszłym mieszkańcom Zamościa liczne przywileje m.in.: zwolnienie na 25 lat z czynszów i podatków, zwolnienie z ceł na terenie całego kraju i zezwolenie na zakładanie cechów. Miastu nadano prawo składu, organizacji cotygodniowych targów i trzech  jarmarków w ciągu roku.

Miasto idealne

Sławek Nadra

Miasto idealne

Fundator chciał by Zamość był miastem nowoczesnym, siedzibą rodu, silną twierdzą, ważnym ośrodkiem kulturalnym, religijnym i handlowym. Do realizacji tego zadania zaangażował włoskiego architekta Bernarda Moranda. Nie wiadomo o nim zbyt wiele, poza tym, że prawdopodobnie pochodził z Padwy, oraz pracował wcześniej w Warszawie i Lwowie. Projektując Zamość, Morando opierał się na koncepcjach włoskich urbanistów marzących o stworzeniu renesansowego miasta idealnego. Wpisał miasto w pięciobok utworzony przez fortyfikacje. Miało mieć 24 hektary powierzchni – 600 m długości i 400 szerokości. Zaplanował szachownicowy układ ulic i usytuowanie placów; w centrum Rynek Wielki, a symetrycznie po obu jego stronach rynki: Solny i Wodny. W mieście miało stanąć około 250 domów. Zaprojektował on też najważniejsze jego budowle: pałac, kolegiatę, ratusz, akademię, a nawet kilka wzorcowych kamienic. Zamość miał być nie tylko piękny, ale także funkcjonalny i przyjazny mieszkańcom. 

Całość zabudowy nawiązywała do koncepcji idealnego miasta-człowieka. Pałac był tu głową, główna ulica łącząca rezydencję z przeciwległym bastionem VII - kręgosłupem, a akademia i katedra płucami, rynek sercem, a służące do obrony bastiony - rękami i nogami. 

Pierwszą budowlą nowego miasta była rezydencja właściciela, następnie przystąpiono do wznoszenia arsenału i kolegiaty. Kolegiata była tak zaprojektowana, by mogło się w niej jednocześnie modlić 3 tysiące wiernych, czyli wszyscy mieszkańcy miasta. Fundator pierwotnie zakładał, że mieszkańcami Zamościa będą tylko katolicy. Wkrótce jednak zmienił zdanie i by przyspieszyć jego rozwój, wydał zgodę na osiedlanie w mieście nacjom tradycyjnie prowadzącym interesy na wielką skalę: Ormianom (1585 r.), Żydom Sefardyjskim (1588 r.) i Grekom (1589 r.). Niedługo potem w mieście stanęły: cerkiew grecka, kościół ormiański i synagoga.

W 1589 roku hetman utworzył Ordynację Zamojską, a Zamość stał się jej stolicą.

Budowa miasta postępowała bardzo szybko, a lustracja z 1591 roku, czyli 11 lat po jej rozpoczęciu, mówi o 217 domach i tylko 26 wolnych parcelach. W 1594 roku powstała Akademia Zamojska. W dziele jej tworzenia Zamoyskiemu pomagał inny wybitny polski humanista, poeta Szymon Szymonowic. Wydarzeniu temu towarzyszyło wydanie przez hetmana odezwy ze słynnymi słowami: Takie będą Rzeczypospolite jakie ich młodzieży chowanie. Akademia była oczkiem w głowie hetmana i trzecią po krakowskiej i wileńskiej szkołą wyższą w Polsce. Wysoki poziom nauczania spowodował napływ studentów z całej Europy, a Zamość zyskał opinie ośrodka naukowego o europejskiej randze.

Jan Zamoyski zmarł 5 czerwca 1605 r. Jego dzieło kontynuował syn Tomasz Zamoyski – kanclerz wielki koronny. To on dokończył budowę fortyfikacji. Dostępu do miasta broniły potężne mury z siedmioma bastionami, fosy i zalewy. Do środka prowadziły zwodzone mosty i trzy bramy: Lwowska, Lubelska i Szczebrzeska. 

Pierwsze oblężenie

Sławek Nadra

Pierwsze oblężenie

Jesienią1648 roku fortyfikacje miejskie przeszły pierwszy sprawdzian. Pod mury podeszły wojska kozackie i tatarskie dowodzone przez Bohdana Chmielnickiego. Rzesze uciekinierów, które schroniły się w twierdzy, brak prowiantu i nadziei na szybką odsiecz oraz szerząca się epidemia spowodowały, że obrońcy zdecydowali się na wypłacenie okupu. Po dwutygodniowym oblężeniu i zainkasowaniu 20 000 zł, Kozacy i Tatarzy odstąpili od murów.

W czasie „potopu szwedzkiego”, na przełomie lutego i marca 1656 roku, Zamość oblegały wojska dowodzone przez samego króla Karola Gustawa. Tym razem twierdza była doskonale przygotowana i szwedzki ostrzał nie spowodował poważniejszych szkód. Stąd też, po kilku próbach zdobycia twierdzy, Szwedzi zaniechali oblężenia. Zamość był jedną z trzech twierdz, obok Gdańska i Jasnej Góry, które oparły się wojskom szwedzkim. Niepowodzeniem zakończyła się również, podjęta rok później, próba zdobycia Zamościa przez połączone siły szwedzkie i siedmiogrodzkie. W obu przypadkach obroną dowodził wnuk założyciela miasta, III ordynat, Jan Sobiepan Zamoyski. Warto dodać, że jego żoną była Maria de la Grande d'Arquien. Po śmierci Sobiepana wyszła za mąż za Jana  Sobieskiego i w historii Polski znana jest przede wszystkim jako królowa Marysieńka. Koniec XVII wieku to czas bezpardonowej walki z czarownicami. Jej przykładem jest wyrok sądu zamojskiego z 1664 roku skazujący na stos sześć mieszczek oskarżonych o czary. Ostatecznie wyrok został zmieniony i ścięto je mieczem. O panującej w mieście demokracji świadczy fakt, że była wśród nich Katarzyna Bielenkiewiczowa, której kary nie darowano mimo, że była żoną ówczesnego wójta.

Miasta nie omijały nieszczęścia. W 1627 roku palił się pałac, w 1658 – kolegiata, arsenał i akademia, a w 1672 – dwieście domów w południowo-zachodniej części miasta. Szalały też zarazy. Tylko w 1711 roku zmarło z tego powodu 500 osób.

W drugiej połowie XVII stulecia dokończono budowę kościoła Franciszkanów, powstały kościoły i klasztory Bonifratrów, Klarysek i Reformatów. Projektował je architekt i komendant zamojskiej twierdzy Jan Michał Link. Przeprowadził on też modernizację fortyfikacji. W XVIII wieku przebudowano pałac ordynatów, akademię i ratusz, który otrzymał obecną sylwetkę z charakterystycznymi rozłożystymi schodami.

Pod zaborami

Po pierwszym rozbiorze w 1772 roku, Zamość przypadł Austrii i został włączony do Królestwa Galicji i Lodomerii. Wkrótce władze austriackie zlikwidowały wszystkie klasztory w mieście i podupadającą od dłuższego czasu Akademię Zamojską, tworząc w jej miejsce Liceum Królewskie.

W 1809 roku wojska Księstwa Warszawskiego zdobyły Zamość i włączyły do księstwa. Na krótko, bo po klęsce Napoleona pod Borodino, postępujące za oddziałami francuskimi i polskimi wojska rosyjskie otoczyły twierdzę. Oblężenie trwało 8 miesięcy. Sytuacja w mieście była katastrofalna. Zjedzono nawet szczury i psy. By wypłacić załodze żołd, z naczyń kościelnych wybito monety: 6 groszy z brązu i srebrne 2 złote. W tej sytuacji 25 listopada 1813 roku dowodzący obroną gen. Maurycy Hauke  poddał twierdzę. 

W wyniku ustaleń kongresu wiedeńskiego Zamość znalazł się w granicach zależnego od Rosji Królestwa Kongresowego. 

Choć Zamoyscy formalnie nadal byli właścicielami miasta, to mieli coraz mniejszy wpływ na jego losy. Ostatecznie w 1821 roku sprzedali je rządowi Królestwa Polskiego. 

W latach 20. i 30 XIX wieku przeprowadzono zakrojone na wielką skalę, prace przy modernizacji twierdzy. Powstały m.in. rotunda, nadszańce, kojce i nowe bramy. Zdecydowanie wzmocniono obronę przedpola. Wszelka zabudowa w promieniu 1 200 metrów od murów została zlikwidowana. Cywilne funkcje miasta przejęła oddalona o 2 km Nowa Osada, a twierdza została zamieniona  na ogromne koszary i więzienie. W związku z tym wiele budynków m.in. pałac, akademię i klasztory przebudowano i zamieniono na koszary, magazyny wojskowe i więzienia. 

Podczas powstania listopadowego twierdzę zajęli powstańcy. Załoga, która składała się przede wszystkim z Polaków, nie miała specjalnej ochoty na walkę z oblegającymi rodakami. Zamość był dla powstańców bazą wypadową na teren płd.-wsch. Polski, a także siedzibą władz administracyjnych województwa lubelskiego. Po upadku powstania, 21 listopada 1831 roku Zamość skapitulował, jako ostatni punkt oporu w kraju.

Szybki postęp w technice wojennej, m.in. wprowadzenie dział gwintowanych o dużym zasięgu i celności,  dla których twierdza zamojska zajmująca niewielki obszar o zwartej zabudowie stanowiłaby doskonały cel, przesądziły o jej likwidacji. Dokonano jej w 1866 roku wysadzając w powietrze większość murów otaczających miasto i spychając je do fos. Niektóre budowle forteczne m.in. nadszańce, rotunda, bramy otrzymały nowe funkcje i przetrwały likwidację twierdzy w stanie nienaruszonym. Tak zakończyła się historia twierdzy Zamość, która w swej blisko trzystuletniej historii nigdy nie została zdobyta szturmem przez obce wojska.

Konsekwencją opuszczenia miasta przez wojsko był powrót życia cywilnego i szybki jego rozwój. Pod koniec stulecia Zamość liczył 11 tysięcy mieszkańców. 

I wojna światowa nie spowodowała poważniejszych zniszczeń. W dwa lata po odzyskaniu niepodległości, podczas wojny polsko-radzieckiej w 1920 roku, Zamość otoczyły oddziały Siemona Budionnego. Liczne próby jego zdobycia okazały się nieskuteczne, a 30 sierpnia oblegających czerwonoarmistów przepędziły przybyłe z odsieczą wojska generała Józefa Hallera. 

W wolnej Polsce

Sławek Nadra

W wolnej Polsce

Okres międzywojenny to dla miasta czas rozwoju gospodarczego i kulturalnego. W latach 1934-37 przeprowadzono na Starym Mieście zakrojone na szeroką skalę prace konserwatorskie. Usunięto drzewa rosnące na Rynku Wielkim, przywrócono ratuszowi jego dawny wygląd, pomalowano elewacje kamienic, rozpoczęto prace przy rekonstrukcji fortyfikacji.  Natomiast w 1936 zespół staromiejski wraz z fortyfikacjami wpisano do rejestru zabytków. 

W pierwszych dniach II wojny światowej Zamość został zajęty przez Niemców, a następnie od 27 września do 5 października – przez Armię Czerwoną. Od 8 października rozpoczęła się okupacja hitlerowska. W rotundzie urządzono obóz zagłady. W mieście powstało getto oraz obozy dla jeńców radzieckich i dla osób wysiedlanych w ramach akcji kolonizacyjnej. W jej ramach Niemcy planowali wysiedlić z Zamojszczyzny ludność polską, a sprowadzić w jej miejsce ludność niemiecką. Zamość miał być centrum okręgu przesiedleńczego i nazywać się Himmlerstadt. W czasie okupacji przestała istnieć społeczność zamojskich Żydów licząca ok. 11 tysięcy osób. Większość wyjechała z wojskami radzieckimi na wschód, a pozostałych – 4 do 5 tysięcy – hitlerowcy zamordowali. 25 lipca 1944 roku do Zamościa jako pierwsi wkroczyli żołnierze Armii Krajowej, następnie Zamość, bez jednego wystrzału, zajęły wojska radzieckie. 

W okresie powojennym miasto znacznie się rozbudowało. Szczególnie korzystne były dla niego późne lata siedemdziesiąte. W 1974 roku Sejm przyjął ustawę o renowacji Starego Miasta. Zamość na kilka lat stał się wielkim placem budowy. Zaniedbane kamienice poddano gruntownemu remontowi. Zrekonstruowano bramy miejskie, bastion VII i przylegającą do niego kurtynę. 

W latach 1975-1998 Zamość był stolicą województwa. 

14 grudnia 1992 roku zamojskie Stare Miasto zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Wydarzenie to było dowodem międzynarodowego uznania niezwykłych walorów urbanistycznych i architektonicznych Zamościa.

Siedem lat później, 12 czerwca 1999 roku Zamość odwiedził papież Jan Paweł II. Modlił się w katedrze, przejechał papamobile przez miasto, a podczas Liturgii Słowa, w której uczestniczyło około 230 tysięcy wiernych, powiedział m.in.: Tutaj z wyjątkową siłą zdaje się przemawiać błękit nieba, zieleń lasów i pól, srebro jezior i rzek. Tutaj śpiew ptaków brzmi szczególnie znajomo, po polsku. 

Od 2005 roku prowadzona jest kolejna wielka renowacja obejmująca zabytki i fortyfikacje Starego Miasta. Tak duży zakres prac możliwy jest dzięki wsparciu Budżetu Państwa, Unii Europejskiej i Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego.  

Zamość obecnie

Robert Litwiniec

Zamość obecnie

Zamość jest powiatem grodzkim, liczy około 70 tysięcy mieszkańców i jest miastem ludzi młodych. W zamojskich szkołach uczy się około 20 tysięcy osób. Tradycje akademickie miasta kontynuują Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna i Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji. W dziedzinie turystyki i kultury Zamość jest ośrodkiem o ogólnopolskim znaczeniu. W mieście działa, założona w 1881 roku, najstarsza orkiestra symfoniczna w Polsce. Co roku organizowanych jest kilkadziesiąt imprez kulturalnych, z których wiele ma charakter ogólnopolski i międzynarodowy. Od 1976 roku odbywa się Zamojskie Lato Teatralne, od 1980 Zamojskie Dni Muzyki, a od kilku lat – z wielkich rozmachem – Festiwal Kultury Włoskiej „Arte, Cultura, Musica e…” i Festiwal Kultury, noszący imię, pochodzącego z Zamościa, piosenkarza i poety – Marka Grechuty.  

Dodatkowym atutem Zamościa jest położenie miasta u stóp Roztocza, pasma malowniczych wzgórz porośniętych lasami. To prawdziwy raj dla osób poszukujących możliwości wypoczynku z dala od zgiełku wielkich miast. Rozległe lasy sosnowe i jodłowo-bukowe, szlaki turystyczne, trasy rowerowe i zalewy z piaszczystymi plażami tworzą doskonałe warunki dla wielu aktywnych form wypoczynku.

O bogactwie przyrody i urodzie roztoczańskich krajobrazów świadczy powstanie na tym obszarze Roztoczańskiego Parku Narodowego, pięciu parków krajobrazowych i kilkunastu rezerwatów. Roztoczański Park Narodowy obejmuje najstarsze i najcenniejsze pierwotne lasy jodłowo-bukowe otaczające Zwierzyniec – perłę Roztocza.  

Roztocze to nie tylko przyroda, to też malownicze wsie i miasteczka. Koniecznie trzeba zobaczyć Zwierzyniec z kościołem „na wodzie” i zabudową przypominającą czasy, gdy miasto było stolicą Ordynacji Zamojskiej, kościoły, cerkiew, synagogę i kirkut w Szczebrzeszynie, kamieniołom w Józefowie, czy sanktuaria w Krasnobrodzie, Górecku Kościelnym i w Radecznicy.

Projekt współfinansowany ze środków UNII EUROPEJSKIEJ - EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU ROZWOJU REGIONALNEGO w ramach REGIONALNEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO NA LATA 2007-2013
© Urząd Miasta Zamość